Jarek chodzi do II klasy, ma 9 lat. Nie lubi szkoły bo ciągle dostaje uwagi. Nauczyciele narzekają na jego zachowanie. Nie może usiedzieć w jednym miejscu. Ciągle przeszkadza na lekcjach, cały czas mówi coś głośno, chodzi po klasie, nie słucha poleceń , interesuje się wszystkim dookoła … Na przerwach wdaje się w bójki, zachowuje się czasem bezmyślnie. Gdy wraca ze szkoły, nie pamięta, co jest zadane.

Jola ma 10 lat i uczy się w klasie III. Jest bardzo nieśmiała, zamknięta w sobie. Nic sama z siebie nie mówi, pytana – często płacze. Czerwieni się i opuszcza głowę. Rzadko patrzy prosto w oczy. Obgryza paznokcie, na przerwach stoi z boku, chłopcy przezywają ją i dokuczają jej . Nie ma koleżanek. Trzyma się blisko nauczycielki.

Andrzej ma 14 lat, chodzi do gimnazjum. Coraz częściej ostatnio opuszcza lekcje, wagaruje. Zaczął palić papierosy, czasem pije piwo. Jest bardzo wulgarny, opuścił się w nauce – jest zagrożony. Kłamie, wdaje się w bójki; zachowanie – nieodpowiednie. Nie pomagają rozmowy z wychowawcą, rodzice bezradnie przyznają, że nie mają już wpływu na syna.

Takie przykłady można mnożyć. Dzieci i młodzież stwarzają coraz więcej problemów wychowawczych. I każdy problem jest trochę inny, wymaga specyficznego podejścia.

Zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania, niedostosowanie społeczne, zachowania aspołeczne, nieprzystosowanie, zaburzenia procesu socjalizacji , przemoc to różne nazwy określające problemy wychowawcze dzieci i młodzieży. Problemowe zachowania dzieci i młodzieży wynikają często z ich nadpobudliwości lub zahamowania.

Jedna z typologii zaburzeń zachowania dzieci i młodzieży wyróżnia:

Zahamowanie – dziecko ma skłonność do przeżywania depresji, jest bojaźliwe, zamknięte w sobie, nieśmiałe, bierne społecznie. W sytuacji ekspozycji społecznej jest bardzo napięte, przeżywa silny stres. Dziecko zahamowane funkcjonuje poniżej swych możliwości, nie podejmuje rywalizacji, walki. Ponieważ nie sprawia większych problemów wychowawczych – nie jest zauważane i przez długi czas może nie uzyskać pomocy. Dzieci zahamowane stanowią 1/3 ogółu niedostosowanych.

Nadpobudliwość psychoruchoruchowa – zaburzenia mogą dotyczyć sfery uwagi (brak koncentracji, labilność uwagi), procesów emocjonalnych (nadwrażliwość, chwiejność emocjonalna) i/lub zachowania (nadruchliwość, niepokój manipulacyjny, brak konsekwencji działania). Niekiedy w obrazie nadpobudliwości psychoruchowej dominują zaburzenia jednej sfery, częściej jednak – zaburzenia wszystkich trzech sfer (uwagi, emocji, zachowania). Nadpobudliwe dziecko zachowuje się nieprzemyślanie, często narusza normy społeczne, ulega wypadkom, doznaje różnych urazów. Stwarza problemy wychowawcze.

Agresywność – zachowania wrogie i przemocowe dziecko może ujawnić w szkole, w środowisku domowym i rówieśniczym. Etiologia agresywności najczęściej dotyczy środowiska domowego. Upraszczając: dziecko bite – będzie biło innych. Napięcia w systemie rodzinnym dziecko może odreagować w agresywnym zachowaniu. Agresję dziecko może kierować na zewnątrz lub na siebie (samookaleczenia, próby samobójcze).

Aspołeczność – przejawia się dużym okrucieństwem i brakiem przestrzegania norm społeczno – prawnych. Młodzież aspołeczna tworzy z czasem własną strukturę grupową, subkulturę. Etiologia jest złożona, dużą rolę odgrywa system rodzinny (system wartości rodziny, dotychczasowy proces wychowawczy, wzorce zachowania, umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, kryzysami rozwojowymi).

W miarę rozwoju dziecka niektóre z objawów zaburzonego zachowania mogą się nasilać lub zanikać, a w ich miejsce mogą pojawiać się nowe. Można się zastanawiać, skąd się bierze ta lawina problemów? Dlaczego jedne dzieci są zahamowane i wycofane, inne – agresywne i wrogie, jeszcze inne – dopuszczają się przestępstw?

Złożone problemy mają złożone przyczyny. Coraz więcej dzieci ma różne deficyty rozwojowe. Mniej stabilne są rodziny, w których wychowują się dzieci. Przemiany społeczne zmieniają model wychowawczy. Młodzież jest świadkiem odrzucania zasad, które były do tej pory niepodważalne – mało co jest w dzisiejszym życiu stabilne, pewne, dające oparcie. Szkoła pragnąca sprostać wymogom reformy oświaty stawia przed dziećmi coraz większe wymagania i jest bardzo poważnym źródłem stresu. Nie bez znaczenia jest też presja jaką wywiera na dziecko grupa rówieśnicza (naciski, przemoc, prowokowanie).

Podsumowując: zaburzenia emocjonalne jakie ujawnia dziecko w wieku przedszkolnym może w niekorzystnych warunkach prowadzić do zaburzenia zachowania w wieku wczesnoszkolnym co z kolei może prowadzić do niedostosowania społecznego nastolatka i na koniec – przestępczości. Tak oczywiście nie musi być ! Dziecko, które na czas uzyska pomoc może poradzić sobie z problemami, nauczyć się bardziej funkcjonalnych zachowań.

Profilaktyka niedostosowania społecznego powinna być specyficzna – dostosowana do rodzaju deficytów, zaburzeń i ich przyczyn. Pracując w oparciu o mocne strony dziecka i rodziny można zapobiec pogłębianiu się problemów a nawet je rozwiązać.

Alina Krzekotowska