W jaki sposób rodzice, nauczyciele i specjaliści mogą pomóc najmłodszym słabowidzącym dzieciom? Jak pomóc dzieciom w wieku szkolnym? Osobom z dodat kowymi ograniczeniami? Ludziom starszym? Podajemy trochę praktycznych wskazówek dotyczących pracy z osobami z poszczególnych grup.

Dzieci w wieku przedszkolnym

Pierwsza grupa składa się z bardzo małych dzieci (0-5 lat) i ich rodziców. Z różnych względów populacja ta stale się powiększa i należy kłaść szczególny nacisk na to, żeby rodzice byli wyczuleni na każdą, choćby najmniejszą reakcję wzrokową. Te wczesne lata mają największe znaczenie dla stymulacji sensorycznej oraz rozwoju spostrzeżeniowego.

W chwili urodzenia o wzroku można powiedzieć mniej więcej tylko to, czy oko i jego elementy wewnętrzne funkcjonują w odruchowej reakcji źrenicy na bodziec świetlny. Jeśli nie podejrzewa się żadnych uszkodzeń, doraźne obserwacje reakcji wzrokowych mogą przez kilka miesięcy nie wzbudzać u rodziców lub specjalistów niepokoju dotyczących braków lub nieprawidłowości w obrębie narządu wzroku. Takie braki czy nieprawidłowości nie muszą jednak stać na przeszkodzie rozwijaniu użytecznego widzenia, jeżeli zapewni się odpowiednią stymulację.

Dzieci ze szczególnie osłabioną zdolnością widzenia mogą stanowić prawdziwą zagadkę zarówno dla rodziców, jak i specjalistów. Podane tutaj wskazówki mogą być przydatne dla wszystkich osób pracujących z dziećmi w wieku przedszkolnym:

• Jeśli niemowlę lub małe dziecko zwraca głowę w kierunku światła lub mruga pod wpływem jasnego światła, może mieć użyteczne resztki wzroku. Nawet jeśli zaraz po urodzeniu dziecko zostało uznane za „niewidome”, światło padające z latarki lekarskiej lub zwykłej czy jasne słońce pobudza oczy do mrugania lub otwierania się.

• Podczas czuwania, gdy oczy dziecka są otwarte — choćby przez parę sekund — lub kiedy głowa odwraca się w kierunku światła, kołysz przed jego oczami, blisko twarzy, rozmaite błyszczące przedmioty i poruszaj nimi w tę i z powrotem, żeby pobudzać dziecko do patrzenia.

• Porozwieszaj wokół dziecinnego łóżeczka różne obrazki, twarze i jaskrawe przedmioty. Najlepiej są widoczne przedmioty różnokolorowe lub czarne i białe. Patrzenie zmusza niemowlę do używania mięśni oczu w celu „ustawiania ostrości” i skupiania wzroku na kształtach, barwach i wzorach.

• Poruszaj powoli przedmiotami w tę i z powrotem,by zachęcić dziecko do śledzenia ich wzrokiem. Od 4 miesiąca, a nawet wcześniej, pomagaj mu sięgać po przedmioty i przysuwać je do twarzy.

• Nawet jeśli reakcja jest słaba, prowadź stymulację kilka razy w ciągu dnia. Przedmioty zaczną „wyłaniać się z mgły”, a patrzenie może zacząć dawać dziecku coraz więcej zadowolenia, gdy uda mu się coś zobaczyć.

• Pomóż dziecku, które zaczyna się poruszać, w sięganiu, raczkowaniu i zbliżaniu się do przedmiotów. Pobudzi to jego układ motoryczny do współpracy z układem wzrokowym pod koniec pierwszego roku życia.

• Jeśli dziecko już stoi, stymulacja dotykowa w połączeniu ze wzrokową zachęci je do poruszania się w kierunku obiektu.

• Pozostaw dużo swobody w poruszaniu się, badaniu i równoczesnym patrzeniu i dotykaniu. Gdy maluchy same sobie dostarczają stymulacji poruszając się i w dalszym patrząc, widzenie zaczyna rozwijać się w sposób bardziej systematyczny. W dalszym ciągu często używaj słowa „patrz”, gdy zwracasz uwagę na przedmioty do obejrzenia.

• Zachęcaj do rożnych form ekspoloracji w terenie otwartym — na podwórzu, w parku, na boisku. Guzy, siniaki i drobne skaleczenia są nieodłączną częścią życia małego dziecka i słabe widzenie nie powinno być powodem do ograniczania ruchu.

• Stale zwracaj uwagę dziecka na ciekawe rzeczy, żeby nie umknęło mu coś tylko dlatego, że jest dalej i dziecko nie mogło tego spostrzec i dotknąć. Staraj się mniej myśleć o ograniczeniu możliwości dziecka, a więcej o jego potrzebie szukania wzrokiem, co sprzyja uczeniu się widzenia.

• Pokazuj obrazki znanych przedmiotów w książkach i czasopismach. Podsuwaj je blisko oczu dziecka, by zachęcić je do patrzenia. Istnieje określony związek pomiędzy posługiwaniem się wzrokiem a spontanicznymi postępami w spostrzeżeniowym rozwoju poznawczym.

• Pozwól na zwykłe drobne upadki, spowodowane złą oceną odległości lub stratą obiektu z pola widzenia. Inaczej bowiem dziecko nigdy nie nauczy się, jak należy patrzeć, by poruszać się samodzielnie i sprawnie. Nadmierna opiekuńczość w stosunku do dziecka powoduje jego niesamodzielność, ogranicza aktywność eksploracyjną i ruchową, a także opóźnia rozwój ważnych sprawności funkcjonalnych.

• Ucz małe dzieci, że są rzeczy warte zobaczenia i jak je można zobaczyć. Patrzenie potrzebne jest słabowidzącemu dziecku po to, by zapełnić jego umysł wyobrażeniami wzrokowymi. Z początku dzieci nie są świadome własnych ograniczeń i po prostu widzą to, co mogą zobaczyć.

• Pamiętaj, że pomiary ostrości wzroku przed 4 lub 5 rokiem życia nie mają żadnego znaczenia (Seidenberg 1975). Nawet jeśli dziecko nie patrzy bezpośrednio na rodziców czy na przedmioty, nie oznacza to, że ich nie widzi. Dorośli powinni zbliżyć się i zachęcić dziecko do nawiązania kontaktu wzrokowego. W okresie niemowlęctwa i wczesnym dzieciństwie dokładne określenie stanu wzroku nie jest możliwe.

• Staraj się pamiętać o tym, że doświadczenie i proces uczenia się są o wiele ważniejsze niż to, jak dobrze dane dziecko widzi, żeby wykonać jakąś czynność i to, jak je inni odbierają. Rodzice chcieliby — świadomie czy też nieświadomie — żeby ich dziecko wyglądało „normalnie” i nieświadomie zniechęcają je do oglądania rzeczy z bliska lub trzymania ich blisko twarzy. Dziecko nikłoby przez to wyróżniać się spośród innych i prowokować ludzi do zadawania pytań.

• Niech patrzenie i odkrywanie będzie dla dzieci wesołą zabawą, żeby mogły cieszyć się tym, że widzą.

Im więcej zachęca się dziecko w pierwszych latach życia do patrzenia i poruszania się, tym większe są szansę, że w późniejszym okresie będzie umiejętnie posługiwać się wzrokiem. Istnieją książeczki zawierające wskazówki dotyczące innych form zajęć z dzieckiem (Drouillard, Raynor 1977; 0’Brien 1976). Osoby pracujące z małymi dziećmi stwierdzają, że skale przeznaczone dla dzieci bez ograniczeń mogą — po dokonaniu odpowiednich adaptacji — być przydatne do oceny dzieci słabowidzących (Bayley 1969; Griffin, Sanford 1976; Uzgiris, Hunt 1975).

Słabowidzący w wieku szkolnym

Rodzice i rodziny (łącznie z wychowawcami w szkołach z internatem) odgrywają istotną rolę w przyspieszaniu rozwoju widzenia, zwłaszcza do celów funkcjonalnych. Zarówno na poziomie szkoły podstawowej, jak i średniej nauczyciele i inni pedagodzy powinni rozumieć specyfikę funkcjonowania słabowidzących uczniów i zachęcać ich do posługiwania się wzrokiem w pracy szkolnej. Poniższe wskazówki zostały podzielone na trzy grupy. Pierwsza dotyczy funkcjonowania na co dzień, druga zajęć związanych z nauką, a trzecia — to ogólnie propozycje nadające się zarówno dla rodzin, jak i dla pedagogów.

Funkcjonowanie na co dzień

Wskazówki te dotyczą przede wszystkim czynności wzrokowych związanych z samoobsługą, z zabawą, poruszaniem się w domu i w szkole oraz z uczestnictwem w życiu sąsiedzkim i społecznym.

• Ucz dzieci i młodzież, na czym polegają ich ograniczenia i co widzą dobrze. Powinny także wiedzieć, czego nie widzą wyraźnie, żeby potrafiły odpowiadać na pytania i w odpowiedni sposób zwracać się o pomoc, gdy zaczynają bawić się z innymi dziećmi.

• Postaraj się stworzyć oparcie dla słabowidzących uczniów, kontaktując ich z osobami, które mają podobne problemy. Zapobiega to wytworzeniu się poczucia, że są kimś innym niż pozostali.

• Naucz słabowidzących, żeby starali się utrzymywać kontakt wzrokowy z obiektami, a zwłaszcza z ludźmi. Rozmawianie z kimś na kogo się patrzy, sprzyja rozpoznawaniu i zapamiętywaniu tego, co się widziało.

• Pomóż słabowidzącym uczniom opanować takie zachowania i umiejętności, które umożliwią im uczestniczenie z rówieśnikami zarówno w prostych zabawach, jak i w różnych formach sportu i rekreacji. Łatwiej wówczas opanować ważne umiejętności związane z życiem społecznym.

• Zachęcaj do koordynacji wzrokowo-ruchowej, zwłaszcza przy posługiwaniu się rękami w wykonywaniu takich czynności, jak czesanie się, ubieranie, układanie rzeczy, kolorowanie lub malowanie czy też robienie deseni lub składanie układanek.

• Przy wykonywaniu codziennych czynności staraj się zapewnić kontrast na zasadzie „jasne-ciemne” między obiektami a tłem. Na przykład, by ułatwić jedzenie, do ciemnych potraw używaj jasnych talerzy, i odwrotnie.

• Pomagaj uczniowi w domu i w terenie, wskazując cechy odróżniające, takie jak barwa, forma, linia itp. Jednocześnie zachęcaj ucznia, żeby podczas oglądania dotykał, odkrywając przez to różnice między przedmiotami znajdującymi się w otoczeniu.

• Ucz zasad bezpieczeństwa. Wskaż niebezpieczne miejsca w okolicy, by uczniowie mogli po niej swobodnie poruszać się zarówno w ciągu dnia, jak i wieczorem. Odpowiadaj na wszelkie pytania dotyczące danego miejsca i zwracaj uwagę na punkty orientacyjne i wskazówki wzrokowe.

• Od czasu do czasu zachęcaj do oglądania kolorowej telewizji w celu stymulacji rozwoju widzenia. Osoby słabowidzące mogą siedzieć tak blisko odbiornika, jak zechcą. Łatwiej im się skupić na interpretowaniu akcji wówczas, gdy dźwięk jest przyciszony lub całkowicie wyłączony.

Zajęcia związane z nauką

Wskazówki te dotyczą przede wszystkim czynności związanych z patrzeniem do bliży, takich jak oglądanie pomocy naukowych, czytanie, pisanie i liczenie. Pomysły te mogą okazać się przydatne dla nauczycieli szkolnych, a także dla innych pedagogów. Ponieważ rodzice będą zainteresowani wieloma czynnościami wymagającymi patrzenia do bliży w domu, również i oni mogą skorzystać z poniższych wskazówek:

• Staraj się dowiedzieć możliwie najwięcej o istocie schorzenia lub uszkodzenia, łącznie z jego wpływem na funkcjonowanie wzrokowe. Zachęcaj każdego ucznia, żeby wyjaśniał rówieśnikom, na czym polega jego schorzenie i mówił im,co widzi, a czego nie widzi.

• Zrób z „patrzenia” i „widzenia” wesołą zabawę: nigdy nie nalegaj ani nie zmuszaj — jedynie zachęcaj.

• Oglądaj razem ze słabowidzącym uczniem książki i czasopisma, zwracając uwagę na znane obiekty. Proś ucznia, by opisywał to, co widzi i dobieraj najkorzystniejszą odległość.

• Zachęcaj uczniów do patrzenia nawet wówczas, gdy nie ma pewności, czy mogą dostrzec dane przedmioty lub obrazki. Nie zachęcać uczniów do tego, by ciągle starali się patrzeć, oznacza tyle, co pozbawić ich możliwości funkcjonowania wzrokowego (Martin, Hoben 1977).

• Pamiętaj o tym, że zbyt długie posługiwanie się osłabionym wzrokiem może spowodować obniżenie sprawności z powodu przemęczenia.

• Oceniaj realnie wzrokowe możliwości ucznia. Pomóż uczniom zrozumieć, że to, co oni widzą, może różnić się od tego, co widzą inni. Zwracaj uwagę na właściwe wrażenia wzrokowe i zachęcaj do osiągania lepszych rezultatów, jeśli coś zostało wykonane poniżej możliwości.

• Zapoznaj się z dostępnymi pomocami powiększającymi i zachęcaj do posługiwania się nimi podczas zajęć szkolnych i poza nimi.

• Utrzymuj ścisły kontakt ze specjalistą ds. widzenia (konsultantem dla nauczycieli) (patrz: rozdział VI).

• Niektórzy uczniowie czytają bardzo wolno, często przesuwając nie oczy, lecz głowę lub książkę. Kiedy się zmęczą, gubią miejsce w tekście, opuszczają wiersze i (lub) zaczynają gorzej czytać. Dobrze jest wówczas przejść do czynności mniej angażujących wzrok.

• Pamiętaj o tym, jeśli słabowidzący czyta zwykły druk — czy to przez krótszy okres, czy długo — to wcale nie znaczy, że będzie skutecznie radzić sobie z innymi czynnościami wzrokowymi. Należy także zwrócić uwagę na umiejętność rozróżniania i rozpoznawania szczegółów w wykonywaniu innych czynności związanych z nauką i dodatkowych czynności wzrokowych.

• Unikaj pracy na gładkich powierzchniach, w miejscach zacienionych i tam, gdzie jest rażące światło. W miarę możliwości wykorzystuj oświetlenie naturalne. Dbaj o to, żeby otoczenie, w jakim znajduje się uczeń, było równomiernie oświetlone, czy to za pomocą światła naturalnego, czy też sztucznego (patrz:rozdział V).

• ucz pisma pochyłego lub jakiejś zmodyfikowanej odmiany pisma technicznego. Jest to łatwiejsze dla uczniów słabowidzących niż zwykłe pismo odręczne. Zachęcaj do korzystania ze zwykłej tablicy szkolnej. Kontrast na takiej tablicy jest dobry, pozycja ucznia idealnie sprzyja sprawnemu posługiwaniu się wzrokiem, a obsługa jest łatwiejsza i wygodniejsza, jeśli chodzi o motorykę. Jeśli pisanie słów sprawia trudności, pamiętaj, że można pisać cyfry i działania.

• zachęcaj specjalistę ds. widzenia bądź inną wykwalifikowaną osobę do tego, żeby jak najszybciej (do czwartej klasy) nauczył bezwzrokowego pisania na maszynie z dwóch powodów:

a) daje to większą niezależność w przygotowywaniu zadań domowych;

b) przy dłuższych pracach pisanie odręczne może być zbyt powolne i żmudne. W odczytywaniu maszynopisu dopomóc mogą pomoce optyczne.

• postaraj się, jeśli jest to możliwe, o testy, powielane materiały, wykresy i mapy w wersji powiększonej.