Na rynku sprzętu i oprogramowania komputerowego mamy do wyboru bardzo wiele rozwiązań technicznych, które można wykorzystać w czasie egzaminowania osób z dysfunkcją wzroku. Od razu trzeba zaznaczyć, że sprzęt i oprogramowanie używane w czasie nauki może być także zastosowane na egzaminie. Jednak pewne rozwiązania mogą powodować ograniczenia związane z przygotowanym przez nauczyciela materiałem testowym. O tym w dalszej części artykułu.

Jak podaje Tadeusz Majewski (T. Majewski 1997) w zależności od uszkodzenia wzroku, w szkole możemy spotkać:

-uczniów słabo widzących i niewidomych od urodzenia lub bardzo wczesnych lat swego życia,

-uczniów częściowo lub całkowicie ociemniałych, czyli uczniów którzy w późniejszym okresie życia stali się słabo widzącymi lub niewidomymi.

Wśród wymienionych osób można wyróżnić także uczniów, posiadających dodatkowe niepełnosprawności, wpływające na ich prace ze sprzętem elektronicznym np. uszkodzenie słuchu lub niedowład kończyn górnych wpływa to na sposób dostosowania odpowiedniej pomocy technicznej i komunikowania się z nią.

Jeżeli korzystanie ze wzroku w pracy z komputerem jest ograniczone lub zupełnie niemożliwe to nowoczesna technologia proponuje alternatywne sposoby korzystania z komputera. Nauczyciel prowadzący proces dydaktyczny lub przygotowujący materiał do egzaminu powinien mieć przynajmniej podstawową wiedzę na ten temat.

Do najpopularniejszych sposobów komunikowania się osób niewidomych i słabo widzących z komputerem należą:

MOWA SYNTETYCZNA

By móc cieszyć się dobrodziejstwami mowy syntetycznej w komputerze musimy posiadać dwa elementy, tworzące integralną całość: syntezator mowy i specjalny program odczytujący ekran.

Jako syntezator mowy może nam posłużyć specjalne urządzenie, podłączone do komputera(syntezator sprzętowy) np. Apollo firmy Dolphin, smp4 firmy E.C.E. lub specjalny program, zainstalowany w komputerze, który będzie korzystał z karty muzycznej komputera (syntezator programowy) np.: Speak firmy alt ix, REALSPEAK firmy Scansoft z polskim głosem znanym pod nazwą Agata, IVONA firmy Ivo lub najnowszy produkt na rynku firmy Loquendo. Zadaniem syntezatora mowy jest generowanie mowy, którą finalnie słyszymy w głośniku.

Skąd jednak syntezator mowy wie, co ma powiedzieć? Żeby syntezator mowy coś powiedział musi otrzymać informacje od drugiego wspomnianego elementu, jakim jest program czytający ekran (screenreader) np.: JAWS firmy Freedom Scientific,WINDOW EYES firmy Gw micro czy hal firmy Dolphin. Zadaniem programu odczytującego ekran jest śledzenie tego, co robi użytkownik i co dzieje się na ekranie, a następnie przekazywanie tych informacji do syntezatora mowy. Użytkownik wydając konkretne polecenie z klawiatury może przeczytać sobie cały lub tylko fragment ekranu, może powtórzyć tę czynność, ma możliwość lecz w ograniczonym zakresie sprawdzenia rozmieszczenia elementów na ekranie. Użytkownik otrzymuje praktycznie te same informacje co osoba widząca.

PISMO BRAJLA

Program czytający ekran może wysłać potrzebne informacje nie tylko do syntezatora mowy ale także do specjalnego urządzenia które zawartość informacji na ekranie prezentuje w postaci pisma bralja. To urządzenie nazywane jest monitorem brajlowskim, linijką brajlowską czy ekranem dotykowym. Informacje wyświetlone na tym urządzeniu prezentowane są w postaci znaków brajlowskich może być umieszczone od 1 do 80 znaków.

Cena tych urządzeń jest wciąż dosyć wysoka, dlatego nie są one powszechnie używane. Jest to sytuacja niekorzystna dla osób z niepełnosprawnością wzrokową ponieważ ich zastosowanie daje duże możliwości, szczególnie przy pracy tekstami obcojęzycznymi,technicznymi w odczycie trudnych nazw i nazwisk oraz informacji z baz danych i arkuszy kalkulacyjnych. Odczyt pisma punktowego na papierze jest szybszy niż na linijce Braljlowskiej. Zaletą zaś czytania tekstów na linijce podłączonej do komputera jest szybsze przemieszczanie się po samym dokumencie oraz znalezienie interesującego fragmentu tekstu.

OBRAZ POWIĘKSZONY NA EKRANIE MONITORA

Dzięki wielu dostępnym programom powiększającym ekran (screen magnifier) np.: MAGIC FIRMY FREEDOM SCIENTIFIC,supernowa i LUNAR firmy dolphin czy ZOOMTEXT firmy ai squared, słabo widzący użytkownicy mogą dostosować oglądany obraz do swoich indywidualnych potrzeb. Możliwe jest powiększenie całego lub tylko fragmentu ekranu. Można powiększyć tylko ten kawałek ekranu, który znajduje się pod myszką lub tam gdzie jest fokus systemowy,czyli np. podświetlony element menu czy kursor w edytorze tekstu.

KONFIGURACJA ELEMENTÓW SYSTEMU OPERACYJNEGO

Innym rozwiązaniem nie narażającym użytkownika na dodatkowe koszty, a dającym efekt powiększenia jest skonfigurowanie wielkości elementów ekranu takich jak paski tytułu, menu, przewijania, przyciski, pola itd. Można tego dokonać w ustawieniach ekranu systemu operacyjnego. Na przykład można tak ustawić, by paski tytułów były niewielkich rozmiarów a paski menu i ikony o wiele większe. Rozwiązanie to powoduje, że obraz jest nieruchomy i stabilny, a ważne dla nas elementy są dobrze widoczne. Mankamentem tego rozwiązania jest to, że czasem powiększone elementy są tak duże, iż nie mieszczą się na ekranie. Zmniejsza się także obszar samego pola roboczego, gdzie wyświetlany jest zestaw pytań lub gdzie przygotowujemy odpowiedzi. Z obserwacji własnych autora niniejszego tekstu wynika, iż uczniowie mający nieznaczne obniżenie ostrości wzroku, nawet posiadając zakupione programy powiększające ekran często nie posługują się nimi. Wolą skorzystać z opisanego powyżej sposobu poprawy widoczności.

OBRAZ NA EKRANIE KOMPUTERA O DOPASOWANEJ BARWIE ,KONTRAŚCIE I NASYCENIU KOLORÓW

Osoby słabo widzące mogą dostosować kolorystykę kontrast i nasycenie barw wykorzystując:

-jeden z wielu zdefiniowanych zestawów kolorów lub stworzenie własnego schematu w ustawieniach ekranu systemu operacyjnego,

-oprogramowanie dołączone np.: do karty graficznej komputera,

-programy powiększające, które oprócz powiększenia, dają ogromny wachlarz możliwości konfiguracji kolorystyki i kontrastu elementów na ekranie,

-ustawienia samego monitora korzystając z zestawu przycisków na jego obudowie.

Sprzęt używany przez osoby niewidome i słabo widzące

Jeśli zaś przeanalizujemy sobie sprzęt podstawowy z którego korzystają osoby niewidome i słabo widzące to do najchętniej wybieranych i najefektywniejszych w klasie wymienić trzeba:

-komputer stacjonarny lub przenośny(laptop) wyposażony w system operacyjny ,przeważnie Edzie to system WINDOWS, rzadziej system operacyjny LINUX;

-notatnik elektroniczny-brajlowski lub mówiący wyposażony w znacznie uproszczony system operacyjny np.: WINDOWS MOBILE lub jeszcze inny mniej zaawansowany system dostarczany przez producenta notatnika. Przykładowymi notatnikami brajlowskimi z syntezą mowy są:PAC MATE firmy freedom scientific, Braile sense firmy gw mickro. Notatnikeim tylko mówiącym z klawiaturą brajlowska jest kajetek firmy ece.

Umiejętności informatyczne osób niewidomych i słabo widzących

Sukces na egzaminie nie zależy tylko od poziomu opanowania zdobytej wiedzy ale także od umiejętności posługiwania się narzędziami informatycznymi. Do tych umiejętności które maja najważniejszy wpływ na szybka i efektywna pracę osób z problemami wzrokowymi należą:

-stopień znajomości oprogramowania podstawowego systemu operacyjnego i programów użytkowych wykorzystywanych w czasie egzaminu

-biegłość w bezwzrokowym posługiwaniu się klawiaturą tradycyjną lub brajlowska

-dobra znajomość i umiejętność  wykorzystywania sprzętu i oprogramowania specjalistycznego w pracy z komputerem czy notatnikiem elektronicznym

-umiejętność wykorzystania skrótów klawiszowych systemu operacyjnego programów użytkowych i specjalistycznych co znacznie przyspiesza pracę.

Im osoba prezentuje wyższe umiejętności tym więcej możliwości sprawdzenia wiedzy posiada nauczyciel. Są osoby niewidome i słabo widzące, które dzięki bardzo dobrym umiejętnością korzystania z technik informatycznych poradzą sobie ze słabo zaadaptowanym materiałem egzaminacyjnym w wersji elektronicznej. Jest spora grupa osób reprezentujący niski poziom wiedzy informatycznej. Nawet dobrze zaadaptowany materiał będzie sprawiał im wiele problemów.

Wykorzystanie komputera do sprawdzania wiedzy

Argumenty za wykorzystaniem sprzętu komputerowego w czasie egzaminu.

Kiedy właściwie komputer jest przydatny na egzaminie? Niektórzy powiedzą że mamy papierowe arkusze w brajlu dla osób niewidomych i arkusze o powiększonym druku dla osób słabo widzących to po co nam jeszcze komputery?

Argumentów za wykorzystaniem komputerów jest wiele. Poniżej wymieniono kilka z nich:

-możliwość skorzystania z komputera to kolejna alternatywa. Dla wielu osób to właśnie klawiatura komputera czy notatnika elektronicznego a nie pismo ręczne czy brajl jest podstawowym sposobem sporządzania zapisów. Taka sytuacja dotyczy wielu osób które utraciły wzrok częściowo lub całkowicie w wieku dorastania lub dorosłym. Wolniej przychodzi im pisać i czytać teksty w brajlu czy robią te same czynności przy pomocy komputera. Dlatego ich wybór pada na komputer.

-wielozmysłowy dostęp. Dostęp do materiałów egzaminacyjnych. Jesli do komputera podłączymy linijkę brajlowska i zainstalujemy syntezę to w zależności od potrzeb możemy korzystać ze wzroku,dotyku,słuchu lub z rożnych konfiguracji tych zmysłów jednocześnie.

-zwieszenie szybkości pracy. Przeanalizujemy przykład egzaminu z historii. Tematy z tego przedmiotu każdego roku maja bardzo obszerne źródła. Jeśli temat jest wydrukowany w wersji brajlowskiej samo odczytanie jest bardzo długie. Fakt ten już stawia niewidomego w sytuacji trudniejszej od widzącego. Według Jana świerczka krakowskiego ośrodka dla niewidomych: ”jeśli te same źródła dostarczone są niewidomemu w formie elektronicznej sytuacja niewidomego maturzysty jest nieco lepsza. Niewidomy bowiem w przeszukiwaniu dokumentu może korzystać komend edytora. Tym nie mniej praca jest o wiele wolniejsza od pracy wzrokiem. Podkreślam tutaj dobitnie że pliki opracowane były w wersji tekstowej.

-łatwość korekty. Jesli pomylimy się pisząc wypracowanie w Brajlu na tradycyjnej maszynie brajlowskiej to mamy ograniczone możliwości korekty. Komputer zaś nie ogranicza możliwości wymazania lub dopisania jakiegoś elementu

-ograniczenie zmęczenia narządu wzroku. W przypadku sprawdzianów wiedzy które trwają przez kilka godzin zmęczenie narządu wzroku u osób słabo widzących jest bardzo duze. Efektem jest często pogorszenie widzenia, mroczki, bóle głowy itd. Moze to niekorzystnie wpływać na na efektywność pracy i rezultat egzaminowania żeby nie nadwyrężać wzroku przez cały czas trwania egzaminu można skorzystać z syntezy mowy i połączyć metody wzrokowe z bezwzrokowymi w trakcie odczytywania treści zadań i udzielania odpowiedzi

-komfort pracy nauczyciela sprawdzającego. Wykorzystanie komputera i możliwość natychmiastowego wydruku na drukarce czarno drukowej powoduje że nauczyciel może szybko sprawdzić ocenić pracę wykonana przez niepełnosprawnego wzrokowo ucznia nawet gdy nie zna alfabetu Braila.